سفير درياي خزر
سفير درياي خزر
سفير درياي خزر
نويسنده:مرحوم هرمز اسدي
فک خزري، تنها پستاندار شکارگر درياي خزر
ساکنان بزرگ ترين درياچه جهان
درياي خزر هميشه دورتا دورش خشکي نبوده و روزگاري بخشي از درياي بزرگ «تتيس» بوده که درياهاي سياه، آزوف و مديرانه را شامل مي شده. تغييرات زمين شناسي باعث مي شود تا خشکي هاي جديد به وجود آيد و خزر به عنوان بزرگ ترين درياچه جهان بالاي کشور ايران قرار گيرد. حالا خزر يادگار تتيس است و يکي از فرضيه هاي حضور فک ها در اين درياچه به همان زمان ها برمي گردد. البته فرضيه هاي ديگري هم وجود دارد؛ يکي هم اينکه فک ها از شمال و از طريق رود ولگا وارد خزر شده اند. گونه فک هاي خزري از همان روزهاي تتيس از ديگر اعضاي راسته پره پايان ياpinnipediaجدا شدند و با شرايط اقليمي درياي خزر خودشان را تطبيق دادند. بدن دوکي يا بيضوي شکلشان هم به خاطر همين است که مانند ماهي ها به راحتي بر نيروي کشش مولکول هاي آب غلبه کنند و در آب شنا کرده و غذاي مطلوبشان را شکار کنند. شکل بدن آنها باعث شده تا گردن از سروبدن متمايز نباشد و حتي عرض سراز گردن کمتر باشد، براي همين فک ها نمي توانند سرشان را زياد بچرخانند. اين باعث مي شود وقتي فک ها به خشکي مي آيند، هميشه رو به آب بخوابند تا به محض اينکه خطري احساس کردند، سريع وارد آب شوند؛ آبي که منبع اصلي زندگي آنهاست.
انگار همه چيز براي آسودگي فک ها در آب مهيا شده. بالاتر بودن تراکم وزني آنها از آب هم باعث مي شود تا به راحتي در آب غوطه ور شوند و براي رفتن به اعماق آسوده تر باشند. باله هاي مياني کوتاه و پره دار که پنج انگشت، با ناخن هاي بلند پنج تا ده ميلي متري دارد به آنها در خزيدن روي يخ و خشکي و کندن لانه کمک مي کند و سرعت شنا کردنشان را هم افزايش مي دهد. از باله هاي عقبي هم که مثل پارو کشيده و داراي انگشتان بلند هستند، براي تغيير مسير و کمک به شنا استفاده مي کنند. اين را هم که فک ها به راحتي در سرماي چندين درجه زير صفر و يخبندان شديد به راحتي دوام مي آورند مديون تراکم موي بسيار بالا، در حد300تا500تار مو در هر سانتي متر مربعند و همين طور لايه قطور چربي اي که زير پوست شان انباشته شده است؛ چربي هايي که البته در روزهاي معتدل تابستاني ، براي روزهاي کم غذا و سرد زمستان ذخيره شده است
خزر، گردشگاه فک
پاييز که از راه مي رسد، سفر1000کيلومتري فک ها هم شروع مي شود. اواخر آبان تا اوايل دي ماه (اوايل نوامبرتا اواخر دسامبر) فصل کوچ فک هاست؛ البته کوچ فک هاي باردار؛ چرا که فک هايي که شرايط زادآوري ندارند در آب هاي مياني يا جنوبي خزر در طول زمستان باقي مي مانند. توده هاي بزرگ يخ و دماهاي زير صفر بهترين جا براي زادآوري و جفت يابي فک هاست؛ جايي که روي خشکي دشمن کمتري دارند و با خيال راحت مي توانند توله هايشان را رها کنند يا ساعت ها زير نور خورشيد از آفتاب لذت ببرند و بغلتند تا موهايشان بريزد. زمستان هاي ملايم براي رسيدن به سرماي کافي، فک ها ممکن است تا شمال درياي اورال بروند اما سال هاي سردتر، نيمه شرقي و شمال غربي خزر هم يخ مي بندد و براي زايمان مناسب مي شود. ماده ها که بايد جاي نوزادانشان را آماده کنند، کمي زودتر از نرها مي رسند. تا وقتي سرما و قطر يخ ها به اندازه کافي برسد، فک ها اطراف سواحل يخ زده و توده هاي شناور يخ گاهي پرسه مي زنند تا شايد سخت پوستي شکار کنند و گاهي روي يخ ها استراحت مي کنند و اگر خورشيد باشد، آفتابي مي گيرند. توده مناسب يخ با قطر کافي که پيدا شد، نوبت به ساخت فضايي شبيه لانه مي شود تا فک هاي بارداري که تمام تابستان را به ذخيره کردن چربي گذرانده اند، .نوزادان خود را به دنيا آورند.
قصر يخي
اکنون اواسط بهمن ماه است؛ يعني ماه ژانويه رو به انتها رفته و ماه فوريه در روزهاي آغازين خود قرار دارد. حالا فک مادر، با خيال آسوده، توله اش را بعد از 9تا11ماه بارداري در عمق قصر يخي اش به دنيا مي آورد. نوزادها که اول کرک هاي سفيد دارند و بعد از دو هفته با اولين موريزانشان موهاي خاکستري تيره در مي آورند، سه تا پنج هفته اول را فقط شير مي خورند. هر چند هرچه بزرگ تر مي شوند، با موريزان هاي هر ساله بعد از جفت گيري، نرها تيره تر و ماده ها قهوه اي تر مي شوند و همين مي شود يکي از راه هاي تشخيص نر و ماده. اول ماده هاي تازه زايمان کرده و بعد جوان ترها و آخر سرهم نرها، موريزان مي کنند. توله هاي سه، چهارکيلوگرمي اي که 65سانتي متر قدشان بود، اگر ماده باشند پنج تا هفت سال و اگر نر باشند، شش تا هشت سال بعد بالغ مي شوند. و تا آخر عمر 20-15ساله شان، بين 50تا70کيلوگرم وزن و بين 1/1تا1/4متر طول بدنشان مي شود. البته فک ها گاهي تا50سال عمر کرده و وزنشان تا100کيلوگرم هم مي شود.
بهمن ماه که به پايان مي رسد و آمدن بهار نزديک مي شود - يعني اواسط فوريه - توله فک ها، کم کم بايد از لانه خارج شوند و آماده يک کوچ چند صد کيلومتري. دريا - خانه جديد آنها - دنياي جديدي پيش رويشان قرار خواهد داد؛ خانه اي که پذيرفتنش براي فک هاي جوان چندان هم دلخواه نيست. لايه چربي نوزادان که شکل مي گيرد وقت رفتن به آب است. چند باري مادر، توله هايش را به آب مي اندازد؛ ولي توله ها خيلي زود روي يخ ها برمي گردند. اما براي بقا، راهي جز زدن دل به درياي خزر نيست. بار آخر، ديگر اين مادر است که وارد آب مي شود و فک جوان هنوز مردد، لبه يخ باقي مي ماند؛ ترديدي که ممکن است ساعت ها يا يکي دو روزي طول بکشد. اما سرانجام گرسنگي، امان او را مي برد و راهي دريايش مي کند. حالا ديگر فصل جفت گيري هم شروع شده و تعقيب و گريزهاي دو - سه تايي نرها براي تصاحب يک ماده، صحنه زيبايي رقم مي زند. آنها شديدا با هم درگير مي شوند و برسر پيروزي، مي جنگند! زيرا نهايتا فک ماده، نر پيروز را براي جفت گيري انتخاب مي کند. توله فک ها از ترس اينکه زير دست و پاي فک هاي خشن شده نماند هم که شده، خود را به آب مي اندازند و اولين تلاش هايشان را براي شکار شروع مي کنند.
شکارچي هاي چرنده
حجم بزرگ ريه، هموگلوبين زياد و ساختار ماهيچه؛ فک خزري، توانايي ماندن طولاني مدت زير آب را مديون داشتن اين سه خصوصيت است. حجم بزرگ ريه، هر بار هواي زيادي را در خود ذخيره مي کند تا حيوان با خيال راحت، زير آب دنبال غذاي مطلوبش بگردد. هموگلوبين فراوان خون هم، ظرفيت نگه داشتن اکسيژن را بيشتر مي کند. بافت ماهيچه اي فک ها هم به گونه اي است که مقدار زيادي اکسيژن را در خود ذخيره مي کند و روي هم يک ذخيره مناسب براي يک غواضي نيمه عميق فراهم مي کنند. قلب هم در اين ميان شگفتي ديگري مي آفريند. فک ها وقتي روي آب هستند، قلبشان 180مرتبه در دقيقه مي تپد تا در فرصت کمي که فک در اختيار دارد، اکسيژن در ماهيچه ها جايگزين شود. وقتي هم که زير آب مي روند، اين ضربان به 30بار در دقيقه مي رسد تا اکسيژن ذخيره شده در بافت ها به آرامي مصرف شود.
مهمان هاي ناخوانده ويرانگر
ترکيبات اورگانوتين که براي تميز کردن کف قايق ها و تورها استفاده مي شود، مواد شيميايي اي که در پساب کارخانجات بزرگ صنعتي مثل کاغذ سازي است و حشره کش ها قاتلان ديگر فک هاي خزرند. سالانه تعداد زيادي از فک ها در تورهاي ماهيگيران گرفتار مي شوند و چون نمي توانند به سطح آب بيايند، خفه مي شوند. بعضي انواع تورها مثل آخان هم طوري است که بدن فک را زخمي مي کند و عفونت خيلي زود حيوان را از پاي در مي آورد.
شانه دار ژله اي(Mnemiopsis leidyi)هم مهمان ناخوانده ويرانگر ديگر است؛ جانوري که در اصل زيستگاهش درياي سياه است، نه خزر. اما همراه آب توازن کشتي ها(همان آبي که کشتي هاي نفتکش هنگام برگشت براي حفظ تعادل به جاي نفت، بارکشتي شان مي کنند) وارد درياي خزر شده و چون اينجا دشمني نداشته، خيلي زود تکثير شده و حالا ديگر نه تنها براي فک؛ بلکه براي تمام درياي خزر يک بحران به حساب مي آيد. غذاي شانه دار ژله اي، تخم و لاروماهي ها، به خصوص کليکاست و اين يعني کاهش تعداد کليکاها و کم شدن ذخيره غذايي فک ها و در نهايت ضعيف شدن آنها در فصل سرما، پايين آمدن عمر و افزايش مرگ و مير.
ماهيگيرها هم ميانه خوشي با فک نداشتند. آنها فکر مي کردند. فک ها ماهي هاي آنها را مي خورند. براي همين با نيزه يا چماق آنها را مي کشتند يا مصدوم مي کردند؛ در حالي که ماهي هاي بزرگي که در تور ماهيگران بودند، اصلا از گلوي نازک فک بيچاره پايين نمي رود. برگزاري کارگاه هاي آموزشي متعدد براي ماهيگيرها و توجيه آنها، کمک بزرگي به تغيير اين باور اشتباه کرد و حالا حداقل، فک ها در ايران به خاطر ضرب وشتم ماهيگيران نمي ميرند. هر چند آسيب هاي ديگري که فک ها را تهديد مي کند، بسيار مهم تر از اين است؛ از دست دادن زيستگاه هاي امن به خاطر توسعه هاي شهري در ساحل درياي خزر و اشغال شدن جزاير امن توسط انسان ها و همچنين مزاحمت کشتي هاي تجاري در شمال درياي خزر براي فک هايي که روي يخ ها هستند. معضلات جدي ايجاد کرده است. به نظر مي رسد براي نجات سفير درياي خزر از نابودي بايد تدبيري حساب شده و دلسوزانه اتخاذ کرد.
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}